Beynəlxalq Bankın sağlamlaşdırılmasına dövlət milyardlarla manat xərcləyirsə, proses çox şəffaf aparılmalıdır. Problemli aktivlərin alınması ilə bağlı ən xırda detallar, bütün informasiyalar dövri (həm də operativ) hesabatlar vasitəsilə açıqlanmalıdır.
Ümumilikdə indiyədək "Aqrarkredit"ə ötürülən 10 mlrd. manat məbləğindədi, yoxsa daha çox? Hətta 10 mlrd. manatdırsa, bu fəlakətli bir məbləğdir.
Məsələn, bir neçə sual var ki, onların cavabını indiyədək yayılan məlumatlarda görə bilmədim. Söhbət hansı sullardan gedir? Əvvəla, 1 yanvar 2016-ci il tarixə (2 ardıcıl devalvasiyadan və aktivlərin yenidən qiymətləndirməsindən sonra) bankın problemli aktivlərinin dəqiq məbləği nə qədər olub? Ümumilikdə indiyədək "Aqrarkredit"ə ötürülən 10 mlrd. manat məbləğindədi, yoxsa daha çox? Hətta 10 mlrd. manatdırsa, bu fəlakətli bir məbləğdir. Çünki bu məbləğ Bankın 1 yanvar 2016-cı il tarixli aktivlərinin təxminən 70%-i deməkdir. Halbuki 1981-2001-ci illərdə dünyada bank böhranları ilə üzləşən 11 ölklənin təcrübəsi göstərir ki, hökumətin sağlamlaşdırdığı banklar üzrə problemli aktivlərin ümumi bank aktivlərinə nisbəti orta hesabla 35%-dən çox olmayıb.
Məlum olduğu kimi, problemli aktivlərə ödəmə qabiliyyətli olmayan müştərilərə verilmiş, vaxtı keçmiş, əsas və faizlər üzrə ödənməyən borclar, şirkətlərin kapitalına investisiya edilmiş, sonradan həmin şirkətlərin iflası ilə bağlı tam (və ya qismən) dəyərsizləşmiş aktivlər və s. daxildir. Burda növbəti sual yaranır: Beynəlxalq Bankın problemli aktivləri yalnız qaytarılmayan kreditlərlə bağlıdır, yoxsa problemə çevrilən başqa aktivlər də var? Bu informasiyanı tam olaraq hansısa mənbədə görmək mümkündürmü?
Və burdan başqa bir sual: dövlətə məxsus olan nəhəng borcları qaytarmayan əsasən kimlərdir – fiziki yoxsa hüquqi şəxslər?
Məlumat üçün deyim ki, 2015-ci il 1 yanvar tarixinə Beynəlxalq Bankın bütün aktivlərinin 86%-ni və ya 7.9 mlrd. manatı müştərilərə kreditlər təşkil edib. Nəzərə alsaq ki, hökumət Bankın bütün problemlərinin məhz 2014-cü ilin sonunadək yarandığını söyləyir, həmin məlumatdan belə nəticə çıxarmaq olur ki, problemli aktivlər əsasən qaytarılmayan kreditlərlə bağlıdır. Və burdan başqa bir sual: dövlətə məxsus olan nəhəng borcları qaytarmayan əsasən kimlərdir – fiziki yoxsa hüquqi şəxslər?
Bankın hesabatından belə aydın olur ki, 1 yanvar 2015-ci il tarixə kreditlərin təxminən 1 mlrd. manatı və ya 14%-i fiziki şəxslərlə bağlı olub. Yerdə qalan 7 mlrd. manata yaxın kredit (bütün kteditlərin 86%-i) korporativ müştərilər olub. Korporativ müştərilərə verilən kreditlərin tam yarısı – təxminən 3.5 mlrd. manatı isə 30 şirkətə verilib. Göründüyü kimi kreditlərin konsentrasiyası həddən artıq yüksək olub. İndi bu sualın da cavabı aydın deyil: problemli kreditlərin yaranmasında böyükhəcmli kreditlərin rolu nə qədərdir? Hər halda dövlət bankından söhbət gedirsə, borc öhdəliyini yerinə yetirə bilməyən bütün subyektlərin adı və öhdəliyinin həcmi ictimailəşdirilməlidir.
Daha bir sual: problemli aktivlərin arxasında olan təminatın yenidən qiymətləndirməsinin nəticələri nə göstərir və hazırda onların real bazar dəyəri problemli aktivlərin hansı hissəsini qarşılamağa yetir?
Daha bir sual: problemli aktivlərin arxasında olan təminatın yenidən qiymətləndirməsinin nəticələri nə göstərir və hazırda onların real bazar dəyəri problemli aktivlərin hansı hissəsini qarşılamağa yetir? Bu sualı da aydınlaşdırmaq səbəbsiz deyil. Çünki Beynəlxalq Bankın 2014-cü il üzrə hesabatına görə, korporativ müştərilərə verilən kreditlərin cəmi 796 mln. manatı təminatsız olub. 3.5 mlrd. manat kredit üçün daşınmaz əmlak, 2.1 mlrd. manat üçün daşınar əmlak əsasında zəmanət verilib.
Böhran nəticəsində bu əmlaklar ucuzlaşa bilər, amma gerçək əmlak olublarsa, hər halda onların dəyərinin hansısa hissəsi yerində olmalıdır. Və indiyə qədər bu əmlakların satışı hesabına problemli aktivlərin hansısa hissəsi geri qayıdıbmı? Əlavə olaraq 1 mlrd. mantdan artıq kreditə korporativ zəmanət olub. Bu zəmanətlərin arxasıda fors-major şəraitlərdə borc götürənə zamin duran 3-cü bir şirkətin real dəyəri olan aktivləri dayanıb. Bəs zamin duran bu şirkətlər hansılardır, onların aktivlərinin zamin durduqları borclar üçün qiymətləndirilməsi aparılıbmı?
Statistikadan belə çıxır ki, müəssisə və şirkətlərə verilən borcların 80%-ə qədərinin arxasında real təminat olub. Amma niyə bu təminatların Bankın problemli aktivlərinin bərpasına cəlb edilməməsi aydın olmur.
Daha bir sual: problemli aktivlər daha çox hansı sektora verilən kreditlərlə bağlı olub? 2014-cü ilin yekunlarına görə, şirkət və müəssisələrə verilən kreditlərinin 3.4 mlrd. manatı inşaat və daşınmaz əmlak, 1.9 mlrd. manatı ticarət və xidmət, 1.8 mlrd. manatını isə istehsalla bağlı kreditlər təşkil etmişdir.
Daha bir sual bu günlərdə qəbul edilən qərarla bağlıdır: hökumət Beynəlxalq Bankın əvəzindən nə qədər borc qaytaracaq?
Daha bir sual bu günlərdə qəbul edilən qərarla bağlıdır: hökumət Beynəlxalq Bankın əvəzindən nə qədər borc qaytaracaq? 2015-ci ilin yekunlarına görə, Bankın 25-dək xarici bank və beynəlxalq maliyyə institutlaırndan cəlb etdiyi kreditlərin həcmi 1.1 mlrd. dollara yaxın olub. Əlavə olaraq, 500 mln. dollar dəyərində avroistiqraz buraxılışını da nəzərə alsaq, Beynəlxalq Bankın hökumətə ötürülən xarici borclarının məbləğinin 1.6 mlrd. dollardan az olmadığı üzə çıxır.
Bir məqamı da deyim: rəsmilər tez-tez vurğulayır ki, bu cür sağlamlaşdırma dünyada bir çox ölkələrdə olub. Doğrudur olub, amma 2 mühüm fərqlə:
1) Bəzi təcrübələrdə hökumət özəl bankların problemli aktivlərini alıb, amma böhrandan çıxandan və banklar özünə gələndən sonra dövlətdən həmin aktivlərin hamısını və ya bir hissəsini geri almaq şərtilə. Bizim nümunədə dövlət bankından söhbət gedir, ona görə hökumətin büdcədən xərclədiyi pullar geri qayıtmayacaq;
2) Hətta hökumətin geri qayıtmayan dəstəyi şəratində hökumət prosesi tam şəffaf aparıb, cəmiyyətə gərəyindən artıq informasiya verib. Və ən əsası sağlamlaşdırmadan sonra bankın normal ayaqda qalacağı üçün dəqiq hesablamalı olub. Əminlik olub ki, iqtisadiyyatın imkanları bu bankın puldan pul qazanmasına təminat verəcək.
Obyektiv təhlillər göstərir ki, neftin qiymətinin yüksəlməyəcəyi tədqirdə indiki idarəetmə ilə Azərbaycanda iqtisadi fəallığın yaxın illərdə bərpa olunacağı real görünmür. Həmçinin, bank sektorunda oliqarxiya kapitalının xeyrinə yüksək təmərküzləşmənin mövcudluğu Beynəlxalq Bankı xarici kapital üçün nə dərəcədə cəlbedici edir? Cəlbedici olsa belə, hökumətin az qala 10 mlrd. dollar xərcləyərək sağlamlaşdırdığı banka xarici sərmayədar nə qədər ödəyər? Ən azı bu sualların cavabı hökumətdə varsa, cəmiyyətə açıqlamaq çox önəmlidir.
Yazıdakı fikirlər müəllifin şəxsi mülahizələridir.